DENEME TÜRÜNÜN YARATICISI

YAHYA AKSOY
“Deneme: tek bir tarih-kültür dönemine yapışık bir ürün değildir,nice zamanlar, üşkeler oylumunca tüm
evreni kuşatan bir yazı meyvesidir.” Nermi Uygur
Ünlü deneme yazarı Nermi Uygur, özgün ve derinliğine bir bakışla yazdığı ” Deneme Üzerine Deneme”
eseri “Denemeli Denemesiz”de şöyle demekte: ” Bir sanat yapıtıdır deneme. Deneme yazmadan olur
ama denemeden yoksun yaşam olmaz,-hiçbir zaman olmaz. Deneme-siz yaşam olmaz çünkü:
denemektir yaşamak.”
Dünya edebiyat tarihinde yazı türleri arasında özgün bir yer tutan deneme türünün yaratıcısı olarak
tanımlanan Montaigne’den başlayarak, Türkçe’nin özleşme ve arılaşmasında büyük emeği geçen
Nurullah Ataç (1898-19579 ve Nermi Uygur’a uzanan deneme yazarlarını karşılaştırarak incelemek
gerekir.
Kendimi olduğum gibi anlatıyorum… Dünya durmayan bir salıncaktır:Orada her şey toprak.
Kafkas2ın kayalıkları,Mısır’ın piramitleri,hem çevresiyle birlikte,hem de kendi kendine allanır…
Duruşu değil geçişi anlatıyorum…Anlattığım hayat basit ve gösterişsiz…Başkalarının bilgisiyle
bilgin olabilsek bile,ancak kendi aklımızla akıllı olabiliriz…Herkes kitabımda beni,bende kitabımı
görsün…” diyen Montaigne(1533-1592), deneme türünün en güzel ve seçkin örnekleri ile bu
alana damgasını vurmuştur.
Okullardaki başarısından sonra hayat tolunda değişin alanlarda da üstün başarılar elde ederek
toplumda büyük yankılar uyandırıyor.Kendisini felsefe ve edebiyata veren deneme yazarı,
felsefe de us ilkelerine esas alan kuşkucu bir yöntemi benimsedi. “Felsefeyi barındıran
ruh,kendi sağlıyla bedeni de sağlam etmeli.Huzur ve sağlığın ışığı ta dışardan görünmelidir…”
Denemeler kitabı için, “Ben kitabımı yaptığım kadar da kitabım beni yaptı” ifadesini kullanmış.
Deneme konularının başlıkları bize yazar hakkında kısaca bilgi vermekte:
“Yasalar Üstüne,Bilgi ve Düşünce,Yaşamak ve çalışmak,Ruh ve Beden, İnsan ve Ötesi,Aşk
Üstüne,Dostluk,Yalnızlık, Devrim, Paris,İnsan Doğası,Tanrılar Üstüne,Aylak Ruhlar,Filozoflar ve
Tanrılar,Mutluluk Üstüne,Vicdan Üstüne,Kendimizi İnceleme,İnsan Aklı,Mutluluk, Yaşayan
Ölüler,Tartışmalar,İnsan Bilgisi, Dil Üstüne,Kitaplar…”
“Ruhta ve bedende rahatlık olmadıkça,döşek rahat olmuş neye yarar” felsefesini işlediği”Mutluluk”
başlıklı denemede Montaigne şunları demekte:
“Büyük İskender’in dalkavukları onu, Zeus’un oğlu olduğuna inandırmışlar…Talih insana bütün nimetlerini
verse,onları tadabilecek bir ruh gerekir.Bizi mutlu eden,bir şeyin sahibi olmak değil, tadına
varmaktır.Ev,mal,mülk,yığınla tunç ve altın;/Yarasına merhem olmaz/ Vücüdunda,ruhunda dert olan
adamın./ Eldeki niğmetleri tadabilmesi için/Keyfi yerinde olmalı insanın./Ev bark neye yarar dertli,korkulu
olana/Gözleri çipilli olan ne yapsın tabloyu…”

YAHYA AKSOY